Ngã ba Đồng Lộc nằm trên con đường huyết mạch Bắc - Nam, là giao điểm của quốc lộ 15A (chạy song song với quốc lộ 1A) và tỉnh lộ 2, thuộc địa phận xã Đồng Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Tại đây, 50 năm trước, vào thời gian Mỹ “ném bom hạn chế” miền Bắc (từ tháng 4 đến tháng 10/1968), đã diễn ra cuộc đọ sức quyết liệt giữa một bên là đế quốc Mỹ với nỗ lực cao nhất ném bom đánh phá các tuyến đường trọng điểm nhằm cắt đứt “mạch máu” giao thông Bắc - Nam, chặn đứng sự chi viện của hậu phương miền Bắc cho tiền tuyến miền Nam, với một bên là quân và dân trên địa bàn với tinh thần quyết tâm làm thất bại mọi âm mưu, nỗ lực đánh phá của địch. Trong cuộc đọ sức lịch sử ấy, quân dân Ngã ba Đồng Lộc đã chiến đấu dũng cảm, lao động quên mình;nhiều cán bộ, chiến sĩ, thanh niên xung phong đã vĩnh viễn nằm lại mảnh đất Đồng Lộc thân yêu. Tiêu biểu cho sự hy sinh cao đẹp đó là 10 cô gái thanh niên xung phong Tiểu đội 4 (thuộc Đội 55, Đại đội 552) đã dành trọn tuổi thanh xuân cho sự nghiệp mở đường, vận chuyển hàng hóa ủng hộ tiền tuyến miền Nam. Chí khí kiên cường, tinh thần chiến đấu dũng cảm, sự hy sinh anh dũng, những đóng góp của các lực lượng quân và dân trên địa bàn Ngã ba Đồng Lộc, trong đó có lực lượng thanh niên xung phong, đã viết lên bài ca chiến thắng, có ý nghĩa sâu sắc, không chỉ đối với cuộc kháng chiến thời điểm đó mà còn đối với cả hôm nay.

        1. Chiến thắng Đồng Lộc góp phần làm thất bại âm mưu cắt đứt con đường vận chuyển Bắc – Nam, ngăn chặn sự chi viện của hậu phương miền Bắc cho tiền tuyến miền Nam của đế quốc Mỹ

        Trước thất bại liên tiếp trên chiến trường hai miền Nam, Bắc, hòng cứu vãn tình thế, ngày 31/3/1968, Tổng thống Johnson phải tuyên bố ngừng ném bom ở phía Bắc từ vĩ tuyến 20 trở ra. Tuy nhiên, trên thực tế, từ sau khi tuyên bố ngừng ném bom ở phía Bắc, Mỹ dồn toàn bộ hỏa lực vào vùng đất nhỏ hẹp miền Trung, từ vĩ tuyến 17 đến vĩ tuyến 20[1], tập trung đánh phá các tuyến đường trọng điểm hòng “bóp nghẹt” các “điểm cuống họng”, cắt đường, săn xe tải, nhằm chặn đứng sự chi viện của hậu phương miền Bắc cho chiến trường miền Nam. Ngã ba Đồng Lộc là một trong những “điểm cuống họng” trên con đường huyết mạch Bắc - Nam, trở thành một trong những trọng điểm đánh phá ác liệt nhất của địch.

        Với quyết tâm biến ngã ba Đồng Lộc thành "điểm chết", bãi hoang, trong thời gian “ném bom hạn chế”, Mỹ tăng cường tới mức tối đa dội bom hủy diệt địa bàn. Trong thời gian này, địch đã “tăng số lần ném bom lên 2,6 lần, mật độ bom tăng lên 20 lần"[2] so với thời gian trước tháng 3/1968. Chỉ trong vòng 7 tháng (từ tháng 4 đến tháng 10/1968), Mỹ đã tiến hành hơn 2 vạn lần ném bom đánh phá địa bàn Hà Tĩnh, bằng 71% tổng số lần đánh phá tỉnh cả thời kỳ chiến tranh phá hoại lần thứ nhất (1965-1968)[3]; trong đó, 1.863 lần ném bom xuống Ngã ba Đồng Lộc (bằng tổng số lần Mỹ ném bom vào toàn tỉnh năm 1965) với gần 50.000 quả bom các loại (gấp 2 lần số lượng bom Mỹ ném vào toàn tỉnh năm 1965). Bình quân mỗi tháng địch đánh phá 28 ngày, ngày đánh phá nhiều nhất 103 lần, thả trên 800 quả bom[4].Với cường độ đánh phá đó của đế quốc Mỹ, Ngã ba Đồng Lộc được mệnh danh là “tọa độ chết” trên tuyến đường huyết mạch Bắc - Nam.

        Nhận rõ âm mưu, thủ đoạn thâm độc của địch và vị trí quan trọng của địa bàn, quán triệt chủ trương, đường lối lãnh đạo kháng chiến của Trung ương Đảng, Đảng bộ tỉnh Hà Tĩnh đã tập trung lãnh đạo, chỉ đạo các ngành, các địa phương, huy động mọi lực lượng dồn sức cho Đồng Lộc để tiêu diệt máy bay địch, rà phá bom, mìn, giải tỏa điểm chốt, mở đường, đảm bảo giao thông thông suốt.

        Ngày 14/5/1968, Thường vụ Tỉnh ủy Hà Tĩnh ra Nghị quyết xác định đảm bảo giao thông vận tải tiếp tục là nhiệm vụ trung tâm số 1 của toàn Đảng bộ; xác định quyết tâm chiến đấu đánh thắng mọi thủ đoạn chiến tranh của đế quốc Mỹ, giữ vững mạch máu giao thông trong mọi tình huống.

        Để thực hiện quyết tâm đó, Tỉnh ủy chỉ đạo tăng cường cán bộ cho Ban bảo đảm giao thông vận tải các cấp; củng cố, tăng cường cán bộ cho phòng giao thông vận tải các huyện; huy động tới mức cao nhất lực lượng thanh niên xung phong, lực lượng vận tải, dân quân, tự vệ và nhân dân các địa phương sẵn sàng chiến đấu, phục vụ chiến đấu, làm đường, san lấp hố bom….; chỉ đạo các tỉnh đội, huyện đội mở các lớp hướng dẫn dân quân, tự vệ rà phá bom, mìn, thủy lôi.

        Cùng với việc xác định nhiệm vụ, quyết tâm, huy động lực lượng, tập huấn nghiệp vụ; Tỉnh ủy chỉ đạo tăng cường công tác giáo dục chính trị tư tưởng; động viên cán bộ, đảng viên và quân dân trên địa bàn giữ vững chí khí chiến đấu, quyết tâm đập tan mọi âm mưu, thủ đoạn của Mỹ.

        Để trực tiếp chỉ đạo công tác giao thông trên địa bàn, Ban Chỉ huy giải tỏa giao thông tỉnh Hà Tĩnh được thành lập, đồng chí Trần Quang Đạt, Phó Chủ tịch Ủy ban Hành chính tỉnh phụ trách. Các tổ quan sát, đếm bom, cắm tiêu, tổ rà phá bom, bộ phận ứng cứu đường, mạng lưới thông tin liên lạc, lực lượng điều hành phương tiện giao thông tại Ngã ba Đồng Lộc được thành lập.

        Dưới sự lãnh đạo của Tỉnh ủy, sự chỉ đạo trực tiếp của Ban Bảo đảm giao thông tỉnh và các cấp ủy, chính quyền địa phương, các lực lượng quân dân trên địa bàn Ngã ba Đồng Lộc đã phối hợp chặt chẽ với các lực lượng trên tuyến kiên cường bám trụ, chiến đấu dũng cảm chống máy bay địch. Trong 7 tháng địch “ném bom hạn chế”, quân, dân Ngã ba Đồng Lộc đã bắn rơi 19 máy bay Mỹ, phá 1.780 quả bom nổ chậm, huy động được trên 970.000 ngày công san lấp hố bom, sửa chữa cầu đường, làm đường tránh, đường mới; đào đắp trên 95.000 m3 đất đá, vận chuyển 45 m3 gỗ, cung cấp trên 22.000 cọc tre, 24.000 gánh bổi chống lầy[5]; hoàn thành nhiều đường vòng, đường tránh như: Đường tránh từ Truông Kén đến Bói Dịa dài 4 km; đường 70A, 70B dài hơn 20 km...

        Nhờ làm được nhiều đường tránh, đường vòng, san lấp hố bom, mở đường kịp thời, hàng hóa vận chuyển vào Nam theo đường 15A, qua Ngã ba Đồng Lộc được lưu thông. Nhờ đó, năm 1968, tổng khối lượng hàng hóa vận chuyển vào miền Nam theo đường bộ, qua địa bàn Hà Tĩnh đạt trên 122.500 tấn, xấp xỉ tổng khối lượng vận chuyển trong 2 năm 1965, 1966[6]. Riêng trong tháng 10/1968, toàn tỉnh đã vận chuyển được trên 76 nghìn tấn hàng hóa vào Nam, bằng 70% khối lượng hàng qua khu vực trọng điểm. Mặt trận giao thông vận tải Bắc – Nam qua địa bàn Hà Tĩnh nói chung và Ngã ba Đồng Lộc nói riêng luôn đảm bảo thông tuyến.

        Với những thành tích đạt được trong chiến đấu, trên mặt trận giao thông vận tải, quân dân Ngã ba Đồng Lộc đã góp phần cùng quân dân cả nước và trong tỉnh đập tan âm mưu biến Đồng Lộc thành “điểm chết”, cắt đứt mạch máu giao thông Bắc – Nam, chặn đứng sự chi viện của hậu phương miền Bắc cho tiền tuyến miền Nam của đế quốc Mỹ.

        2. Chiến thắng Đồng Lộc - một điển hình của cuộc chiến tranh nhân dân, biểu tượng cao đẹp của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam, là tấm gương sáng cho thế hệ trẻ Việt Nam hiện nay noi theo

        Nói đến cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước là nói đến cuộc chiến tranh nhân dân vĩ đại dưới sự lãnh đạo của Đảng. Chiến tranh nhân dân không chỉ phản ánh đường lối, phương châm, nghệ thuật lãnh đạo chiến tranh của Đảng mà nó còn là biểu hiện cao đẹp của truyền thống yêu nước, đoàn kết; khát vọng độc lập, tự do; ý chí quyết tâm chiến đấu chống xâm lược, giành độc lậpcủa toàn dân tộc.

        Chiến thắng Ngã ba Đồng Lộc là biểu tượng tuyệt vời của cuộc chiến tranh nhân dân Việt Nam trong những năm kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Ở đó, khắc họa lên hình ảnh một thế hệ thanh niên Việt Nam sống có lý tưởng, có trách nhiệm, chiến đấu dũng cảm, ngoan cường vì sự nghiệp giải phóng dân tộc; một hậu phương miền Bắc hừng hực khí thế, sẵn sàng hy sinh, dồn sức chi viện cho miền Nam ruột thịt; một Hà Tĩnh kiên cường cùng quân dân cả nước chiến đấu chống lại một tên đế quốc xâm lược hùng mạnh nhất thế giới. Đặc biệt, những đóng góp, sự hy sinh của 10 cô gái thanh niên xung phong Ngã ba Đồng Lộc là biểu tượng cao đẹp cho người phụ nữ Việt Nam trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng.

        Trong cuộc chiến đấu sống mái với quân thù ở Ngã ba Đồng Lộc, dưới sự lãnh đạo của Đảng, hàng vạn, hàng nghìn bộ đội, thanh niên xung phong và các lực lượng khác cùng các tầng lớp nhân dân trong tỉnh, quân dân các xã thuộc huyện Can Lộc đã xung phong ra trận địa, bám đường, bám vị trí, đoàn kết, chiến đấu ngoan cường, lao động quên mình để chống lại mọi âm mưu, hành động phá hoại của đế quốc Mỹ[7]. Với tinh thần “tất cả vì miền Nam ruột thịt”, các lực lượng quân dân trên địa bàn đã dũng cảm, mưu trí, sáng tạo bắn trả máy bay địch, san lấp hố bom, bốc dỡ hàng hóa, bắc cầu, làm ngầm, mở rộng đường, làm đường vòng, đường tránh để đảm bảo vận chuyển hàng hóa vào chiến trường miền Nam. Trong nhân dân, phát động phong trào “Xe chưa qua, nhà không tiếc”; thanh niên xung phong lăn xả với các phong trào “Địch đánh, ta sửa ta đi”, “ Địch đánh ta cứ đi”… Trong nỗ lực chung của các lực lượng, phải kể đến sự đóng góp to lớn của nhân dân, lực lượng dân quân du kích, thanh niên xung phong xã Đồng Lộc và các xã Quang Lộc, Mỹ Lộc, Thượng Lộc, Xuân Lộc, Trung Lộc, Phú Lộc, Sơn Lộc…(huyện Can Lộc). Hàng vạn người đã được được huy động ra mặt đường làm nhiệm vụ giải tỏa giao thông, làm đường, tiếp tế lương thực, thực phẩm, đạn dược, chăm sóc thương binh. Nhiều gia đình đã nhường nhà, vườn tược để làm kho, mở đường tránh, đường xế, làm nơi cứu thương; không ít gia đình xung phong dỡ nhà, đưa ván ra lát đường, chống lầy cho xe qua…

        Bằng ý chí, lòng dũng cảm và sự thông minh,mưu trí, quân dân Ngã ba Đồng Lộc đã bắn rơi nhiều máy bay địch, phá hủy hàng nghìn quả bom, đóng góp hàng nghìn ngày công, làm thêm nhiều km đường mới để thông tuyến.Trong chiến đấu, lao động, xuất hiện tấm gương tập thể, cá nhân chiến sĩmưu trí, sáng tạo, dũng cảm lập công xuất sắc được Chính phủ phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang như: Tiểu đội 4 Đại đội 552 thanh niên xung phong do Võ Thị Tần làm Tiểu đội trưởng; đội trưởng đội phá bom Vương Đình Nhỏ có nhiều sáng kiến phá bom từ trường, đã cùng đồng đội phá 500 quả bom TN; Uông Xuân Lý nhiều lần dùng lưới gạt máy ủi đẩy bom nổ chậm ra xa đường, giúp cho hàng trăm xe lăn bánh; La Thị Tám, chiến sĩ cắm tiêu bom nổ chậm; Nguyễn Tiến Tuẫn, Tiểu đội trưởng cảnh sát giao thông, Võ Trí Ân, Đại đội trưởng thanh niên xung phong; tập thể cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn pháo cao xạ 210 thuộc Sư đoàn 367 Quân chủng Phòng không- Không quân đã chiến đấuliên tục trên 1.000 trận, bắn rơi 14 máy bay Mỹ[8] trong thời gian Mỹ “ném bom hạn chế”.

        Viết lên trang sử hào hùng Ngã ba Đồng Lộc, 465 cán bộ, chiến sĩ các lực lượng quân dân trên địa bàn đã hy sinh quả cảm vì sự nghiệp đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Riêng lực lượng Trung đoàn pháo cao xạ 210 có 122 cán bộ, chiến sĩ hy sinh, 259 chiến sĩ bị thương[9].

        Tinh thần chiến đấu, những đóng góp và sự hy sinh của các lực lượng quân dân trên chiến trường Ngã ba Đồng Lộc là biểu tượng cao đẹp của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam. Đó là hiện thân của lòng yêu nước, lý tưởng sống, tinh thần chiến đấu dũng cảm; khát vọng, ý chí quyết tâm giành độc lập, tự do của nhân dân và thanh niên Việt Nam trong cuộc kháng chiến. Tiêu biểu cho tinh thần bất diệt ấy là lòng quả cảm, nhân sinh quan, thế giới quan, sự hy sinh cao đẹp của 10 nữ thanh niên Tiểu đội 4 thanh niên xung phong do chị Võ Thị Tần làm Tiểu đội trưởng. Các chị đã dâng trọn tuổi thanh xuân cho sự nghiệp kháng chiến trên quê hương. Tên tuổi, những cống hiến, tinh thần trách nhiệm, sự hy sinh của “10 bông hoa Đồng Lộc” mãi mãi là bản anh hùng ca trong lòng dân tộc Việt Nam.

        Lịch sử đã lùi xa, song, lý tưởng sống, tinh thần trách nhiệm, những đóng góp, sự hy sinh của các lực lượng quân dân, nhất là lực lượng thanh niên xung phong trên chiến trường Ngã ba Đồng Lộc đã trở thành tấm gương sángcho các thế hệ thanh niên Việt Nam học tập. Được sống trong điều kiện đất nước hòa bình, thế hệ trẻ Việt Nam cần khắc sâu những cống hiến, sự hy sinh của cha anh trong các cuộc kháng chiến; lấy đó làm động lực phấn đấu để trở thành người công dân có ích, góp sức vào công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc Việt Nam hiện nay.

        Với đế quốc Mỹ và nhân dân thế giới, chiến thắng Ngã ba Đồng Lộc như một thông điệp khẳng định rằng, cuộc kháng chiến của nhân dân Việt Nam chống đế quốc Mỹ xâm lược là chính nghĩa; nhân dân Việt Nam, thanh niên Việt Nam yêu chuộng hòa bình, sẵn sàng xả thân vì sự nghiệp giải phóng dân tộc, kiên quyết chiến đấu chống lại kẻ thù xâm phạm nền độc lập, tự do, sự thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam; chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam có sức mạnh vô song, hoàn toàn có thể đánh bại bất cứ một đế quốc xâm lược nào dù hùng mạnh đến đâu.

Không chỉ có ý nghĩa trong thời kỳ kháng chiến, ngày nay, chiến thắng Ngã ba Đồng Lộc còn như một thông điệp gửi tới bạn bè thế giới rằng, chủ nghĩa anh hùng cách mạng là giá trị cốt lõi, trường tồn của dân tộc Việt Nam. Trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc  hiện nay, chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam tiếp tục được phát huy dưới nhiều hình thức nhằm đưa sự nghiệp cách mạng Việt Nam tiến lên.

PGS.TS Nguyễn Ngọc Hà*

                                                          TS Nguyễn Thị Xuân**